1. Hiện trạng sản xuất
Diện tích, sản lượng cây có múi cả nước liên tục tăng trong những năm gần đây, với tốc độ tăng trưởng cao; trong đó tại phía Bắc, trong 10 năm từ 2009 đến 2019, tốc độ tăng trưởng cây có múi bình quân 10%/năm về diện tích (tương ứng 7,3 nghìn ha/năm), 12,5%/năm về sản lượng (69,4 nghìn tấn/năm).
Cây có múi hiện là nhóm cây ăn quả có diện tích, sản lượng lớn nhất trong sản xuất cây ăn quả nước ta nói chung và các tỉnh phía Bắc nói riêng: Tổng diện tích cây có múi cả nước đến hết năm 2019 đạt 256,86 nghìn ha, chiếm 24,07% tổng diện tích cây ăn quả; tiếp theo lần lượt là nhóm nhãn, vải, chôm chôm (14,97%); chuối (14,06%); xoài (9,83%)....; Tổng sản lượng quả có múi đạt hơn 2,46 triệu tấn; tiếp theo lần lượt là chuối (2,2 triệu tấn); thanh long (1,25 triệu tấn); vải, nhãn, chôm chôm (1,15 triệu tấn)…. Riêng các tỉnh phía Bắc: tổng diện tích cây có múi 121,97 nghìn ha, chiếm 47,5% so cả nước; chiếm 29,09% so tổng diện tích cây ăn quả Miền Bắc; tiếp theo lần lượt là nhóm cây vải, nhãn (23,84%); chuối (16,41%); xoài (5,67%).....
Cam, bưởi, chanh, quýt cũng thuộc nhóm 15 loại quả chủ lực, có diện tích lớn nhất (trên 20 nghìn ha mỗi loại) của nước ta (lần lượt gồm: Chuối, xoài, cam, bưởi, nhãn, thanh long, sẩu riêng, vải, dứa, mít, chanh, na, chôm chôm, quýt, bơ).
Cơ cấu chủng loại: Cam và bưởi hiện có diện tích lớn nhất trong sản xuất cây có múi nước ta (khoảng 38% mỗi loại), tiếp theo là chanh (15,1%) và quýt (8,6%). Riêng tại phía Bắc, diện tích trồng cam chiếm gần 45,6%, bưởi chiếm 40,2%, quýt 7,4% và chanh 7,9% trong cơ cấu diện tích cây có múi toàn vùng.
Một số tồn tại, hạn chế chủ yếu trong việc phát triển cây có múi:
Cùng với sự tăng trưởng diện tích, sản lượng, sản xuất cây có múi nước ta nói chung, Miền Bắc nói riêng đang đứng trước một số hạn chế, thách thức, chủ yếu là:
Cơ cấu giống địa phương là chủ yếu, trong đó nhiều giống có mẫu mã, chất lượng chưa cao, giống thoái hóa, có nhiều hạt, làm giảm sức cạnh tranh sản phẩm ăn tươi, khó khăn cho công nghiệp chế biến.
Tỷ lệ cây giống lưu hành trong sản xuất được kiểm soát về nguồn gốc, chất lượng, sạch bệnh chưa cao;
Tác động của biến đổi khí hậu (khô hạn, mưa bão, ngập lụt,…), nhiều đối tượng sâu bệnh hại (với trên 30 loại sâu bệnh hại, đặc biệt là bệnh vàng lá Greening, vàng lá thối rễ, thối rụng quả…) xuất hiện, gây hại tại khắp các vùng trồng cây có múi, nhất là tại các vùng phát triển tự phát, ảnh hưởng lớn đến năng suất, chất lượng, quản lý ATTP, tuổi thọ vườn cây và làm tăng chi phí đầu tư, chăm sóc;
Ứng dụng TBKT chưa được phổ biến rộng rãi, thực hiện quy trình kỹ thuật canh tác còn những bất cập như:
Tình trạng lạm dụng phân bón vô cơ, thuốc BVTV hóa học, nguy cơ làm ô nhiễm môi trường đất, nước, bùng phát dịch hại và ảnh hưởng chất lượng, ATTP; có nơi, có lúc người tiêu dùng giảm lòng tin, quay lưng với sản phẩm làm cho giá cả giảm mạnh.
Kỹ thuật cắt tỉa chưa được áp dụng phổ biến, hiệu quả trong sản xuất cây có múi, làm cho sâu bệnh hại phát sinh gây hại, giảm chất lượng và độ đồng đều của quả...;
Trồng cam trên vùng đồi núi (đặc biệt là tại các tỉnh vùng BTB, TDMNPB) nhiều diện tích có độ dốc lớn, không thiết kế đường đồng mức phù hợp, khó khăn cho canh tác, thu hái...
Giá thành sản xuất còn khá cao, làm giảm sức cạnh tranh, nguyên nhân cơ bản là: năng suất còn thấp và chưa ổn định; chuỗi giá trị còn quá nhiều khâu trung gian, chủ yếu là thương lái, chưa hợp lý về phân chia lợi nhuận, đặc biệt là lợi nhuận cho người nông dân trực tiếp sản xuất.
2. Định hướng phát triển
Triển khai thực hiện Quyết định số 899/QĐ-TTg ngày 10/6/2013 Phê duyệt Đề án “Tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững”, Quyết định 824/QĐ-BNN-TT ngày 16/4/2012 Phê duyệt Đề án phát triển ngành Trồng trọt đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030:
Phát triển sản xuất cây ăn quả có múi nhằm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng nội địa và đẩy mạnh xuất khẩu; chú trọng các giống đặc sản địa phương, có lợi thế cạnh tranh cao ở từng địa phương.
Tập trung thâm canh, tăng năng suất, chất lượng, mở rộng áp dụng quy trình thực hành sản xuất nông nghiệp tốt (VietGAP), 100% sản phẩm vùng tập trung đảm bảo ATTP, có mã số vùng trồng, truy xuất nguồn gốc;
Nâng cao tỷ lệ sản phẩm được chứng nhận (VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ), chỉ dẫn địa lý, nhãn hiệu hàng hóa;
Phát triển sản xuất cây có múi (đặc biệt là cam) gắn với phát triển công nghiệp chế biến.
TS. Nguyễn Quốc Mạnh
